Archeologisch onderzoek
locatie: Kerkstraat, postkantoor
datering: januari 2013
code: SHKS
BAM-rapport 264
's-Hertogenbosch : Postkantoor/Kerkstraat
opdracht: opgraving
datering: 2009-2010
|
In opdracht van Beleggingsmaatschappij VAHO bv heeft BAAC bv (onderzoeks- en adviesbureau voor Bouwhistorie, Archeologie, Architectuur- en Cultuurhistorie) van 23 november 2009 tot en met 30 maart 2010 een archeologisch onderzoek uitgevoerd in het historische centrum van de stad 's-Hertogenbosch. Het nagenoeg vierkante bouwblok waarin het onderzoeksgebied gelegen is, wordt in het noorden begrensd door de Kerkstraat, één van de belangrijkste verbindingswegen van de stad. Deze straat loopt van de Markt, ten noordwesten van de Kerkstraat, naar de Parade, een plein waaraan de Sint Janskathedraal gelegen is en dat tevens de oostelijke begrenzing van het bouwblok vormt. Ten zuiden van het bouwblok ligt de Lange Putstraat. De Korte Putstraat vormt de westelijke begrenzing van het bouwblok. Het onderzoek vond plaats ten tijde van de gedeeltelijke sloop en verbouwing van het voormalige postkantoor aan de Kerkstraat tot fietsenstalling (ondergronds) en winkel- en woonruimten (bovengronds). De fietsenstalling zou deels worden aangelegd in de bestaande kelder van het postkantoor, die onder het gehele gebouw aanwezig is (het postkantoor dateert uit circa 1970). Op het onbebouwde achterterrein zou een extra kelder worden aangelegd, aansluitend op de bestaande. Dit achterterrein vormde het grootste deel van het onderzoeksgebied, dat bestaat uit twee delen. De toegang tot de kelders, bestaand uit een hellingsbaan en een hal, was gepland in het trottoir aan de Kerkstraat; dit deel van de opgraving wordt hierna het terrein aan de straatzijde genoemd. Het onderzoeksgebied bevindt zich ongeveer 150 m ten oosten van de eerste stadsmuur. In de loop van de eerste helft van de 14de eeuw kwam het binnen de tweede stadsmuur te liggen. Circa 50 m ten noorden van het onderzoeksgebied ligt de Hinthamerstraat, één van de belangrijkste uitvalswegen van de stad. De Kerkstraat loopt parallel aan de Hinthamerstraat. De Kerkstraat kan al eerder zijn ontstaan, maar vormde in ieder geval vanaf het moment van de doorbraak door de eerste stadsmuur, kort na 1300, de verbindingsweg van de Markt naar de Sint Jan en het voormalige complex van het Groot Begijnhof, dat ten zuiden van de Sint Jan gelegen was. Op historische plattegronden lijkt het bouwblok waarin het onderzoeksgebied gelegen is te bestaan uit woonhuizen aan de omringende straten. Middenin het bouwblok bevinden zich de achterterreinen. In 1896 werd ter plekke van het plangebied een eerste postkantoor gevestigd. Dit was ongeveer even groot als het te verbouwen tweede postkantoor, dat het eerste rond 1970 verving. Bij de bouw van het eerste postkantoor werd zeer waarschijnlijk de oude rooilijn aan de Kerkstraat gehandhaafd. Bij de bouw van het tweede postkantoor werd de rooilijn iets naar achter gelegd. | 9 |
|
Tijdens het archeologisch onderzoek kon worden vastgesteld dat het gehele onderzoeksgebied ten tijde van de ingebruikname gelegen was op een van oorsprong nagenoeg vlakke, relatief hoog gelegen locatie (op ruim 4 m +NAP). Hoewel het terrein pas in de loop van de 14de eeuw binnen de (tweede) stadsmuur kwam te liggen werd het al veel vroeger in gebruik genomen; tussen 1200 en 1225 werd de rooilijn aan de Kerkstraat vastgelegd en werden vermoedelijk percelen uitgegeven. Hieruit blijkt dat de rooilijn aan de Kerkstraat vanaf het begin van de 13de eeuw op dezelfde locatie is blijven liggen. Vóór de rooilijn werd een strook vrijgehouden die als een soort stoep of voorerf diende. In de tweede helft van de 13de eeuw werden de strook en de straat meerdere keren apart van elkaar opgehoogd. De Kerkstraat werd zeker één keer voorzien van een bestrating van (brokjes) natuursteen. In het eerste kwart van de 14de eeuw werden op de voorerven (de strook tussen de rooilijn en de straat) perceelsgrenzen aangegeven door middel van houten paaltjes. Na 1325 verdwenen de paaltjes onder een nieuwe reeks ophogingen; ook in de eerste helft van de 14 eeuw werden de voorerven en de straat apart van elkaar opgehoogd. Zowel de voorerven als de straat werden in deze periode (deels) verhard met brokjes natuursteen en baksteen. De voorerven in de strook tussen de rooilijn en de straat zijn op geen enkele historische plattegrond aangegeven, maar lijken wel vanaf de eerste fase aanwezig te zijn geweest. De voorerven bestaan niet meer, maar de huidige grens tussen de stoep en de straat ligt heel dicht bij de grens tussen de voorerven en de straat. Het bestaan van voorerven in 's-Hertogenbosch was alleen bekend uit latere perioden; ze waren met name in gebruik om handelswaar uit te stallen en te verkopen. Dat deze voorerven vanaf (mogelijk) de eerste ontwikkeling en indeling van een stadsdeel werden gepland was niet eerder vastgesteld. Een functie voor de voorerven aan de Kerkstraat kon tijdens het onderzoek niet worden vastgesteld. De geschiedenis van het terrein aan de straatzijde na 1350 is zeer fragmentarisch bewaard gebleven. Belangrijk zijn enkele voorgevels en kelders ter plekke van de rooilijn. Tussen de kelders werden de restanten van een voorgevel uit de tweede helft van de 14de eeuw en een opvolger daterend na 1450 aangetroffen. De kelders dateren tussen 1500 en 1800 en na 1850. Rond 1800 had het maaiveld een hoogte van circa 6,00 m +NAP bereikt (het huidige maaiveld ligt op 6,50 m +NAP). Mogelijk al eerder, maar zeker in het laatste kwart van de 13de eeuw werd ook het achterterrein in gebruik genomen. Er werden perceelsgrenzen gemarkeerd door middel van greppels en paaltjes; de oost-west lopende percelen waren georiënteerd op de Parade/Peperstraat. Op verschillende percelen stonden houten gebouwen en er werd een waterput aangelegd. Uit botanisch onderzoek blijkt dat op of nabij het onderzoeksterrein meerdere soorten gewassen werden verbouwd, met name rogge. Zeker tot het begin van de 14de eeuw had het terrein een agrarisch karakter. Daarnaast werd rond 1300 mogelijk wol of textiel geverfd. Tussen 1300 en 1325, werd op één van de percelen een gebouw aangelegd. Het gaat om houtskeletbouw op een fundering van ingeheide houten palen. Bij één van de palen werden de liggers aangetroffen die de panelen van het vakwerkhuis hebben gedragen. Binnen het gebouw werd een restant van | 10 |
|
een bakstenen (stook)vloer aangetroffen. In de rest van de 14de eeuw lijkt het terrein veel minder intensief te zijn gebruikt. In de 15de eeuw werd er volop gebouwd op het terrein; er werden meerdere beerputten en huizen aangelegd, waaronder een huis op een fundering van poeren en een huis op een doorlopende bakstenen fundering, voorzien van een brandmuur. Met name de bebouwing, maar ook de begrenzingen van enkele kuilen geven aan dat de perceelsgrenzen uit de voorgaande perioden deels bleven bestaan; wel werd in het westen een deel van het terrein vermoedelijk toegevoegd aan een perceel aan de Kerkstraat. De geschiedenis van het achterterrein blijkt in jongere perioden door de vele verstoringen moeilijk te volgen. Er werden restanten van bebouwing, beerputten en ophogingen uit de perioden na 1500 aangetroffen. De perceelsgrenzen worden na 1500 zeer onduidelijk. Muurwerk aan de zuidkant van het terrein zou kunnen wijzen op een steeg die ook op de kadastrale minuut uit 1823 is weergegeven. | 11 |
Onderzoeks- en adviesbureau voor Bouwhistorie, Archeologie, Architectuur- en Cultuurhistorie (BAAC)Artikelen
| 2010 |
Wim HagemansSpectaculaire vondst Sint-JanBrabants Dagblad donderdag 25 februari 2010 |
|
| 2010 |
Ronald GlaudemansGraven achter het Postkantoor | Sint-Jansbrokken in de KerkstraatBossche Bladen 2 (2010) 65-67 |
Boeken
| 2012 |
drs I.J. Cleijne's-Hertogenbosch : Postkantoor/KerkstraatBAAC rapport A-09.0372 | januari 2013 | ISSN 1873-9350 |
Literatuur en bronnenpublicaties
Ronald van Genabeek, Eddie Nijhof en Frederike Schipper, Stad op de schop (2019) 175, 224, 242, 354, 466, 551, 660, 690
n: vermelding in een voetnoot
Bossche Encyclopedie |